Nét Đẹp Ngày Xuân

Qua hơn bốn ngàn năm dựng nước và giữ nước, dân tộc Việt Nam ta đã hình thành rất nhiều nét đẹp trong đời sống mang tính nhân văn sâu sắc và đậm đà bản sắc dân tộc. Một trong những nét đẹp ấy còn tồn tại đến nay là ngày Tết cổ truyền của dân tộc. Nhân dịp Xuân về, chúng tôi lục trong sách xưa để giới thiệu đến quý độc giả  một số phong tục tập quán đẹp của dân ta trong những ngày đầu Xuân Tân Sửu.

Tết về nhớ bánh chưng xanh,
Nhớ tràng pháo chuột nhớ tranh lợn gà.
Nhớ cành đào thắm đầy hoa,
Nhớ giây phút đợi giao thừa nghiêm trang.
Nhớ ngũ vị, nhớ chè lam,
Nhớ cây nêu, nhớ khánh vang tiếng sành.
Nhớ tam cúc tẹt, nhớ… mình !
Nhớ cân mứt lạc, nhớ khoanh giò bì (1)

Chữ Tết do chữ Tiết – thời tiết- mà ra. Trong một năm có nhiều Tết và Tết Nguyên Đán (có nghĩa buổi sáng đầu tiên) là quan trọng hơn cả vì nó mở đầu cho một năm.

Như các dân tộc khác trên trái đất, người dân Việt, mỗi khi mùa Xuân tới lại vui chơi để tống cựu nghinh tân, đón một mùa Xuân tươi đẹp huy hoàng. Với chúng ta, Tết không phải chỉ có nghĩa là bắt đầu một năm khác, nhưng trong đó mang một ý nghĩa là một thời kỳ mà vạn vật đều đổi mới: thời gian, thiên nhiên, con người và ngay cả đến những vật vô tri nữa. Tất cả đều có vẻ đặc biệt khi mùa Xuân tới, người thì nét mặt rạng rỡ hơn, nhà cửa đồ vật đều mang vẻ mơi mẻ hơn để nghênh tiếp Tân Xuân.

Hầu hết mọi công việc, những sự lo buồn, lộn xộn …đều phải thanh toán ngay trước tất niên, hoặc là tạm gát bỏ trong mấy ngày Tết.

Trong thời gian Tết, gia đình đoàn tụ vui tươi đón một mùa Xuân mới với những cành hoa mai, hoa đào, hoa thủy tiên… thi nhau đua nở, với những món quà Tết, với những cuộc vui, với những bữa cơm gia đình quây quần ăn uống. Ngày Tết còn là ngày mà mọi người dù sang hay hèn, dù thành thị hay thôn quê đều vui vẻ, hoan hỷ.

CHUẨN BỊ ĐÓN TẾT

Từ đầu tháng Chạp, không khí Tết đã bắt đầu lan tỏa khắp mọi ngõ ngách. Những dấu hiệu đầu tiên của Tết là ngoài chợ hàng hóa chưng bày nhiều hơn. Trong các cửa hàng tạp hóa đã thấy bánh mứt xuất hiện với màu sắc rực rỡ, hình thức đa dạng, phong phú hấp dẫn những em bé lâu lâu theo mẹ ra chợ . Trong các cửa hàng vải vóc, quần áo, giày dép , hàng hóa chất đầy như núi, thu hút sự chú ý của các cô cậu tuổi “bẻ gãy sừng trâu” vốn thường quan tâm đến thời trang ngày Tết.

Một nỗi rạo rực vô hình  len lỏi vào tâm thức mỗi người khiến cho nhịp sống càng lúc càng ráo riết, cấp bách hơn. Khắp mọi nơi đều toát lên không khí sửa  soạn đón tết. Người ta sơn phết lại nhà cửa, trang hoàng bàn thờ gia tiên, đánh bóng lại bộ lư đồng, quét dọn trong sân ngoài ngõ…

Cùng với cái đẹp, nhà nhà đều chuẩn bị gạo nếp gói bánh chưng, bánh tét và làm các loại mứt : mứt dừa, mứt mảng cầu, mứt tắc …Ngoài Bắc thì có thịt heo nấu đông, trong Nam thì không thể thiếu nồi thịt heo kho tàu và nhất là khạp dưa cải … Thật không thể kể hết các món ăn ngày tết của người dân ba miền.

Tết đến, ai cũng muốn nhà mình phải sạch đẹp từ trong ra ngoài, đồng thời thể hiện sự  no đủ, sung túc . Chỉ trừ một số rất ít người đang lâm vào hoàn cảnh cực kỳ khó khăn thì mới không màng  tới việc chuẩn bị đón Tết, còn hầu như mọi người đều có chung tâm trạng náo nức mỗi khi Tết đến Xuân về.

Đó là một trong những nét đẹp ngày Xuân của dân ta.

XUÂN NƠI CỬA THIỀN

Người xuất gia vốn không phân biệt ngày xuân với ngày thường, nhưng vì tùy thuận chúng sanh nên cũng quét dọn trong ngoài, trang hoàng chánh điện chuẩn bị đón Xuân. Trước sân chùa có dựng một cây nêu, trên cây nêu có ngọn phướn, chiếc khánh sành lủng lẳng, chạm vào nêu vang leng keng và một bó vàng.

Ngoài ra, trước sân chùa, ngoài cửa tam quan còn có rắc vôi bột vẽ cung tên để đuổi ma quỷ. Việc trồng cây nêu trước chùa có liên quan đến sự tích sau: “Ngày xưa, có thời quỷ dữ lộng hành quấy nhiễu dân gian. Dân gian bèn kêu cứu với Bụt. Bụt hiện xuống bắt quỹ nhốt lại. Quỷ van xin được tha. Bụt ra điều kiện: Từ nay về sau hễ thấy nơi nào có trồng cây nêu và rắc vôi bột thì đó là đất Phật, quỷ không được quấy nhiễu.” Từ đó, mỗi độ Tết đến, trong chùa cũng như ngoài dân đều trồng nêu và rắc vôi bột.

MẤY TỤC LỆ NGÀY 30 TẾT

Ngày 30 Tết là ngày cuối cùng của năm. Người ta vội vàng hấp tấp cố làm gấp những việc còn dang dở để trước ngày Tết mọi việc phải xong. Càng về chiều dường như mọi người đều tập trung quây quần trong nhà, ngoài đường vắng bóng người, thỉnh thoảng một vài chiếc xe vội vã phóng nhanh về nhà

Trên sông nước trong khoang thuyền chở vội
Giữa bọn người về tết chuyện ba hoa
Một lữ khách lạnh lùng ôm khăn gói
Mắt mơ màng theo tiếng pháo xa xa (2)

Ngày ba mươi Tết qua đi, và năm mới sẽ sang nhưng trong ngày này, người dân còn nhiều tục lệ mà họ không muốn bỏ, có tục lệ ngày nay vẫn còn và có những tục lệ chỉ còn là vang bóng một thời.

Tục Rước Ông Bà về ăn Tết:

Dân Việt Nam ta thờ phụng tổ tiên, và đối với chúng ta, tổ tiên luôn gần gũi con cháu, nhất là trong những ngày giờ vui buồn của gia đình. Tết cũng là dịp để gia tiên về cùng con cháu. Trước Tết vài ngày, chủ nhà mang vàng hương tới các ngôi mộ khấn mời hương linh tổ tiên về vui Tết với con cháu. Nhân dịp này người ta đấp lại cho cao nấm mộ, nhổ hết những cỏ dại mọc trên mộ. Đây là một dịp để con cháu chăm sóc phần mộ gia tiên, vì quanh năm bận rộn vì sinh kế ít có dịp thăm viếng và săn sóc mồ mả gia tiên.

Chiều ba mươi Tết, con cháu tụ về đông đủ. Bàn thờ gia tiên trang hoàng rực rỡ. Cỗ bàn la liệt các món ăn cổ truyền lẫn các thứ bánh trái đủ màu sắc và hương vị thơm tho. Chủ nhà ăn mặc chỉnh tề, con cháu thành kính vây quanh. Gia chủ thắp ba nén hương, cung kính vái lạy trước bàn thờ mời ông bà về ăn Tết với con cháu. Nét đẹp này không mấy dân tộc có được như Việt Nam.

Súc Sắc Súc Sẻ :

Tối ba mươi Tết, ngày xưa tại các làng xã miền Bắc, những trẻ em nghèo họp nhau lại từng bọn, rủ nhau đi chúc Tết. Mỗi bọn cầm một chiếc ống đựng tiền, đến trước cửa từng nhà , vừa lắc ống đựng tiền vừa hát:

Súc sắc súc sẻ,
Nhà nào còn đèn còn lửa,
Mở cửa cho chúng tôi vào.
Bước lên giường cao,
Thấy đôi rồng ấp;
Bước xuống giường thấp,
Thấy đôi rồng chầu;
Bước ra đằng sau,
Thấy nhà ngói lợp;
Voi ông còn buộc,
Ngựa ông còn cầm;
Ông sống một trăm,
Linh năm tuổi lẻ,
Vợ ông sinh đẻ,
Những con tốt lành,
Những con như tranh,
Những con như rối.
Tôi ngồi xó tối,
Tôi đối một câu.
Đối rằng:
Thịt mỡ dưa hành câu đối đỏ
Nêu cao pháo nổ bánh chưng xanh

Các em vừa súc sắc súc sẻ vừa hát trong lúc gia đình chủ nhà chăm chú nghe, và sau câu hát đầy lời chúc tụng trên, nhà nào cũng tặng các em một số tiền.

Đón Giao Thừa:

Giao thừa là giờ phút giao tiếp giữa hai năm cũ và mới. Đêm ba mươi Tết người ta không đi ngủ sớn. Người ta thức để chờ đợi giây phút thiêng liêng của một năm: giây phút giao thừa.

Trong lúc này có nhà còn đang ninh nồi bánh chưng sình sịch và trẻ con còn đang quây quần quanh bếp ấm để chờ nồi bánh chín.

Trên bàn thờ nhà nào cũng khói hương nghi ngút với đèn nến soi tỏ rõ những đồ thờ, những cánh hoa giấy sặc sở ngũ sắc…

Năm mới sắp sang, mọi người hồi hộp chờ đợi với bao niềm hi vọng. Giờ phút giao thừa, năm cũ sẽ ở lại cùng với tất cả mọi sự không may, và năm mới đến sẽ mang những điều tốt lành lại.

Tống Cựu Nghinh Tân :

Giây phút thiêng liêng chờ đợi đã tới! Đã đến giờ giao thừa, bắt đầu từ giờ Tý ( 0 giờ). Lúc này, từ đình, chùa, miếu mạo cho đến các nhà dân, người ta cúng lễ trừ tịch.

Trừ tịch là giây phút cuối cùng của năm cũ và cũng sắp là giây phút đầu tiên của năm mới. Người ta cúng lễ trừ tịch là để bỏ đi hết những điều xấu của năm cũ và để đón những điều mới mẻ tốt đẹp của năm mới.

Lễ trừ tịch còn có tên là lễ giao thừa, vì lễ cử hành vào đúng lúc giao thừa. Đây cũng gọi là lễ tống cựu nghinh tân.

Giờ phút này, tiếng chuông, tiếng trống, tiếng pháo vang lên khắp nơi như để xua đi những điều xui xẻo trong năm qua và tưng bừng chào đón những điều tốt đẹp trong năm mới

Đi Lễ Chùa Đêm Ba Mươi Tết.

Sau giờ phút thiêng liêng đón giao thừa ở nhà, mọi người đổ ra đường đi lễ chùa. Sân chùa làng giờ đây không còn chỗ chen chân, tuy đông đúc nhưng vẫn trang nghiêm thành kính. Trên chánh điện đèn đuốc sáng trưng, múi hương trầm lan tỏa ra tận cổng chùa tạo nên không khí vừa linh thiêng vừa ấm cúng. Mọi người dem hương đèn đến chùa để nguyện cầu một năm mới sung túc an bình cho bản thân và gia đình.

Sau khi thắp hương hết các bàn thờ Phật và Bồ Tát, mọi người đến hái lộc để cầu cho năm mới an khang thịnh vượng. Cây lộc được chế tác từ một cây mai có nhiều cành, trên cành mai nhà chùa treo rất nhiều bao lì xì đỏ thắm, trong bao lì xì thường có một tờ tiền mới có mệnh giá hai đồng, một món quà nhỏ như xâu chuỗi hay tượng Phật Bà và một thiệp chúc Xuân nhỏ có ghi một câu Phật ngôn…

Việc lễ chùa đầu năm tạo cho người ta niềm tin : cuộc sông luôn thay đổi “hết cơn bỉ cực đến hồi thới lai” Với niềm tin như vậy, con người mới có đủ nghị lực vượt qua bao khó khăn để xây dựng cuộc sống phần vinh và vươn tới những giá trị tốt đẹp của kiếp người.

TỤC LỆ NGÀY TẾT NGUYÊN ĐÁN

Mùng Một Tết là ngày đầu tiên của Tết Nguyên Đán. Nguyên nghĩa là bắt đầu, Đán là buổi sớm mai. Tết Nguyên Đán mở đầu cho một năm mới với tất cả mọi cảnh vật đều mới mẻ đón Xuân sang.

Chúc Tết:

Sớm mùng Một Tết nhà nhà lo cúng gia tiên. Sau buổi cúng, con cháu chúc tết ông bà cha mẹ. Các cụ ăn mặc tươm tất, ngồi giữa nhà nhận quà của con cháu kèm theo lời chúc tụng trang trọng.

Con cháu chúc tết các cụ xong, các cụ chúc tết lại con cháu những điều tốt đẹp tùy theo nghề nghiệp, hoàn cảnh từng đứa: nào là nhất bản vạn lợi, nào là Vạn sự như ý, nào là Sớm sinh con trai v.v…Và các cụ cũng mở hàng lại cho con cháu bằng một món tiền gọi là tiền mừng tuổi.

Suốt trong mấy ngày Tết, các thành viên trong gia đình đối xử với nhau bằng nụ cười và sự tha thứ . Những khác biệt, tị hiềm năm cũ được bỏ qua không nhắc lại trong ngày Tết. Mọi người trong xóm gặp nhau đều chúc lời tốt đẹp cho nhau. Từ trong nhà ra đến ngoài ngõ, đâu đâu cũng rộn rã tiếng cười và những câu chúc tốt đẹp. Bao nhiêu phiền muộn lo âu được tạm thời xếp vào quá khứ.

Mừng Tuổi (Lì Xì):

Ở miền Nam, mừng tuổi cho trẻ con gọi là Lì Xì. Lì xì là phiên âm từ tiếng Quảng Đông (Trung Hoa) có nghĩa là Lợi Thì tức là một món tiền nhỏ mở hàng lấy hên cho người được lì xì.

Tục mừng tuổi vào ngày Tết có lẽ xuất hiện cùng lúc với việc ăn Tết. Người ta mừng tuổi bằng cách tặng tiền. Tiền được cho vào những bao giấy lớn nhỏ màu đỏ. Người ta tin rằng tiền mừng tuổi sẽ sinh sôi nẩy nở suốt năm, đem lại tài lộc cho người được mừng tuổi.

Ngoài việc mừng tuổi bằng tiền, người ta còn chúc tụng nhau bằng lời:

Các cô gái đội vàng hương ôm váy
Miệng tươi cười mừng tuổi những người qua.(2)

Tục Khai Bút Ngày Xuân:

Ngày xưa, các ông đồ, văn nhân thi sĩ thường chọn ngày giờ tốt để khai bút. Các ông thường làm một bài thơ hoặc viết một đôi câu đối. Thơ hoặc câu đối này, làm xong có khách tới chúc tết, các ông mang ra đọc cho nhau nghe rồi cùng nhau ngâm vịnh .

Các học trò, nhân ngày Tết,  cũng chọn giờ hoàng đạo khai bút để cầu học hành tấn tới, thi cử đỗ đạt. Sau đây xin lục lại một bài thơ khai bút của một thầy giáo trường làng xưa:

Mồng một tháng kiến dần,
Cảnh sắc một màu Xuân.
Cỏ hoa đà mừng mặt,
Mưa móc nhẹ đưa chân.
Lớn khôn hơn một tuổi,
Mạnh giỏi chúc hai thân.
Học hành ta tấn tới,
Thi đỗ cũng có phần

Phong tục trong ngày Tết còn rất nhiều không thể kể hết trong phạm vi bài viết này. Đơn cử như: tục gánh nước đầu xuân (nhất bản vạn lợi), tục kiêng quét nhà, tục chơi tranh Tết, tục viết câu đối, tục chơi hoa ngày Tết, món ăn ngày Tết v.v… Và tùy theo phong tục tập quán mỗi địa phương, mỗi dân tộc… nét đẹp ngày Tết của Việt Nam ta phong phú không sao kể hết.

Những thuần phong mỹ tục của dân ta luôn phát triển và đổi mới cho phù hợp với đời sống hiện đại. Vì vậy nên có nhiều phong tục xưa nay đã không còn hoặc đã được cải biên ít nhiều. Tuy nhiên , gần đây có hiện tượng lạm dụng những lễ hội xưa để phục vụ du lịch, đôi khi sự lạm dụng ấy khiến cho lễ hội trở nên dung tục, lố bịch, mang tính chất “buôn thần bán thánh” thật là đáng tiếc.

Chú thích:

(1) Thơ Bàng Bá Lân
(2) Thơ Anh Thơ